سفالگری در بلوچستان؛ هنری که چرخش بدون چرخ می‌چرخد
در سیستان و بلوچستان هنر سفالگری به عنوان میراثی گرانبها، نسل به نسل می‌چرخد و صنعتگران دست ساخته‌های زیبایی از آب و خاک خلق می‌کنند با این تفاوت که چرخ سفالگری در این دیار بدون چرخ می‌چرخد.
کوزه‌های سفالی اینجا خاموش نیستند، چرا که این هنر نسل به نسل منتقل شده و فرزندان و نوادگان در کنار مادران و مادربزرگان خود از کودکی با این صنعت خو گرفته و آشنایی کامل دارند.
داستان زندگی «ندیم» که فوت سفالگری را از مادربزرگ خود «مریم» یاد گرفته گواهی بر این ادعا است؛ پیرزن ۸۷ساله فنوجی که تا زمان زنده‌بودنش دست از کار نکشید و با چرخش دستانش سفال‌ها را شکل و رنگ می‌داد.
سفالگری یکی از مهمترین و قدیمی‌ترین هنرهای دستی بشر بوده که از دیرباز در ایران رونق داشته است، سفال و سفالگری در تمدن ایران از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است و در بلوچستان نیز پیشینه آن به عصر پارینه‌سنگی و پیش از تاریخ بر می‌گردد.
قدمت سفال‌های به‌دست‌آمده از محوطه شهر سوخته سیستان واقع در شمال سیستان و بلوچستان و دیگر مناطق باستانی استان به هزاران سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.
کلپورگان تنها موزه سفال زنده دنیا
کلپورگان روستایی در ۲۵ کیلومتری شهر سراوان و ۳۹۰ کیلومتری جنوب شرق زاهدان در استان سیستان و بلوچستان واقع شده و به تنها موزه زنده سفال جهان شهرت دارد.
این روستا با سفال و شیوه سفالگری بانوانش معرفی می‌شود و زنان و دختران این روستا سفالگری را از مادر و مادربزرگ و اجداد خود یاد می‌گیرند و از آب‌وخاک هنری زیبا خلق می‌کنند که هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.
زنان هنرمند بلوچ سفالینه‌های کلپورگان را با طرح و نقش‌های کاملا هندسی و بدون لعاب و بدون هیچ‌گونه ابزار و چرخ سفالگری می‌سازند به‌گونه‌ای که تولیدهای آنها به آثار کشف شده از محوطه‌های تاریخی و کهن منطقه بلوچستان و نقاط دیگر ایران شباهت زیادی دارد.
خاک سفال‌های این روستا معمولا از معدن خاک رس مشکوتک تأمین می‌شود که در زمان گذشته توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص به کارگاه حمل می‌شد؛ اما در حال حاضر به‌وسیله کمپرسی به کارگاه حمل می‌شود.
زنان هنرمند بلوچ سفالینه‌های کلپورگان را با طرح و نقش‌های کاملا هندسی و بدون لعاب و بدون هیچ‌گونه ابزار و چرخ سفالگری می‌سازند به‌گونه‌ای که تولیدهای آنها به آثار کشف شده از محوطه‌های تاریخی و کهن منطقه بلوچستان و نقاط دیگر ایران شباهت زیادی دارد
برای جداسازی ناخالصی از خاک ابتدا آن را سرند کرده و سپس آن را در حوضچه ۲ طبقه‌ای می‌ریزند و به آن آب اضافه می‌کنند و سپس خاک را داخل آب به هم می‌زنند تا ذرات خاک در آب به‌صورت معلق درآید.
بعد از صافی و لوله به حوضچه دوم که با اولی اختلاف سطح دارد و پایین‌تر است منتقل می‌کنند و برای اینکه ناخالصی‌ها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند معمولاً داخل لوله مذکور چند توری تعبیه می‌کنند تا آخرین ذراتی که در محلول باقی‌مانده جدا شوند.
سپس دوغاب به‌دست‌آمده را در حوضچه دوم به مدت ۲ روز نگه می‌دارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به‌دست‌آمده را با مقداری از همان خاک قبلی ورز می‌دهند تا آماده کار شود.
در اصطلاح محلی مخلوط به‌دست‌آمده «هاجک» نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاکستری متمایل به سبز روشن است که پس از پخت در کوره به رنگ نارنجی درمی‌آید.
این مراحل به عهده مردان است؛ اما مراحل بعدی که نیاز به‌دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند کلپورگان با دست انجام می‌شود. تکنیک‌های ساخت سفال این منطقه همان روش‌های چند هزار سال قبل است که همین روش ابتدایی و بسیار ساده باعث شده تا هنر سفالگری کلپورگان در دنیا منحصربه‌فرد باشد.
برای تزئین و نقاشی سفالینه‌ها نیز از «سنگ تیتوک» استفاده می‌شود که این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران شهرستان مهرستان یافت می‌شود و رنگ آن معمولاً قهوه‌ای یا سیاه است.
تمامی نقوش به‌کاررفته بر روی سفال کلپورگان تجریدی و ذهنی است که نسل به نسل و سینه‌به‌سینه منتقل شده و برگرفته از اعتقادات و باورهای مردم منطقه است که با نقوش سفال‌های پیش از تاریخ نیز همخوانی دارد.
تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ۱۰ روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد تا کاملا خشک شوند و قبل از اینکه به کوره بروند به‌وسیله رنگ تیتوک رنگ‌آمیزی می‌شود تا ظرف همراه با رنگ در یک‌زمان پخته شود
تلاش برای احیای هنر سفالگری
یک کارآفرین صنایع‌دستی در عرصه سفال با بیان اینکه سفالگری هنری موروثی است و من این هنر را از دوران کودکی از مادربزرگم یاد گرفتم، اظهار کرد: کار سفالگری بسیار لذت‌بخش است؛ زیرا با جان‌ودل هنری خلق می‌شود که برآمده از ذوق و سلیقه است.
ندیم ارباب در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: از زمانی که مادربزرگم فوت کرد به علت اینکه گرد و غبار فراموشی بر این هنر تاریخی ننشیند در شهرستان فنوج این کار را ادامه دادم، در این زمینه اقدام به آموزش افراد علاقه‌مند به هنر سفال هم کرده‌ام چرا که یکی از اهداف من فراگیری این هنر به دیگران است.
وی ادامه داد: ظروفی مثل پارچ، لیوان، کاسه، پیاله، بشقاب، دیگ سفالی، زیرسیگاری، قنداق، چلیم (قلیان) را از سفال ساخته و برای فروش راهی بازار می‌کنیم.
این کارآفرین با بیان اینکه سفال‌های خوش لعاب مشتریان پروپاقرصی در بازارهای محلی، استانی و خارج از استان و حتی کشورهای هم‌جوار دارند، گفت: سفال‌ها با وجود زحمت‌های فراوانی که برای ساخت آن کشیده می‌شد؛ اما به قیمت‌های بسیار ناچیز به فروش می‌رسند.
وی با بیان اینکه خاک موردنیاز برای ساخت سفال از فاصله سه‌کیلومتری روستا و از کوه‌ها تهیه شده و در ابتدا آن را الک می‌کنیم تا یکدست شود، افزود: این خاک را در یک حوضچه گِل کرده تا آب را به خودش جذب کند وقتی گِل خودش را گرفت و سفت‌تر شد، آن را در نایلون‌ها بسته‌بندی می‌کنند، هرچه بیشتر در نایلون بماند بهتر است از این گِل‌های بسته‌بندی به مقداری که نیاز دارند استفاده می‌کنند تا وقتی که دوباره گِل نیاز باشد و درست کنند.
ارباب خاطرنشان کرد: رنگ مورد استفاده برای نقاشی بر روی سفال‌ها رنگی معدنی است که از سنگی به نام «تیتوک» درست می‌شود.
وی با بیان اینکه بازار فروش سفال مطلوب بوده و در این رابطه از بستر فضای مجازی برای تبلیغات و بازاریابی هم بهره‌مند شده‌ایم، گفت: بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی باعث شده علاوه بر معرفی آثار فاخر صنایع‌دستی، بازار فروش صنعتگران سفال هم رونق گیرد.
این کارآفرین از مسوولان حمایت از صنعتگرانرا خواستار شد و گفت: حضور صنعتگران نمایشگاه‌ها علاوه بر معرفی آثار صنایع‌دستی منجر به رونق بازار فروش نیز می‌شود.
بیشتر بخوانید:
سیستان و بلوچستان؛ دیار نوازندگی دست بر سفال کلپورگان و سوزن دوزی چانف
کاربرد معیشتی، راز ماندگاری صنایع دستی در سیستان و بلوچستان
سفال کلپورگان سراوان شاهکار هفت هزار ساله
نقوش بکار رفته بر سفال کلپورگان ساخته ذهن خلاق زنان دیار نخل
مسوول کارگاه سفال کلپورگان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اینکه از هفت‌سالگی آموزش ساخت سفال را از مادر و مادربزرگ خودآموخته است، بیان کرد: ثبت روستای کلپورگان به‌عنوان اولین روستای صنایع‌دستی جهان موجب شده تا فروش سفال‌های ساخت دست بانوان روستا رونق بگیرد و از اقصی‌نقاط جهان متقاضی داشته باشیم.
زینت منفرد با بیان اینکه تمامی نقوش بکار رفته بر روی سفال کلپورگان ساخته ذهن زنان و مردان در دیار نخل و آفتاب بوده که نسل به نسل منتقل شده است، افزود: اشکال هندسی مندرج بر روی سفال مانند پارچ و لیوان، قندان، گلاب‌پاش، گلدان و کاسه از اعتقادات و باورهای مردم منطقه است که با نقوش سفال‌های پیش از تاریخ هم همخوانی دارد.
وی به چرایی تفاوت سفال کلپورگان با سایر نقاط اشاره کرد و ادامه داد: در ساخت سفال تمام مراحل ظریف سفالگری به‌وسیله زنان انجام می‌گیرد و مردان فقط کارهایی مثل حمل خاک رس از معدن مسکوتان واقع در ۲ تا سه‌کیلومتری کارگاه، آماده‌کردن گل و پختن سفال را انجام می‌دهند.
ثبت روستای کلپورگان به‌عنوان اولین روستای صنایع‌دستی جهان موجب شده تا فروش سفال‌های ساخت دست بانوان روستا رونق بگیرد و از اقصی‌نقاط جهان متقاضی داشته باشیم
این بانوی صنعتگر سراوانی گفت: آنچه توجه جهانیان را به سفال کلپورگان جلب کرده استفاده‌نکردن از چرخ سفالگری در تهیه سفال است به‌گونه‌ای که تمام سفالینه‌ها با روش‌های سنتی ابتدایی، بدیع و به کمک دست انجام می‌شود.
وی با بیان اینکه بازار فروش سفال مطلوب بوده و در این رابطه از بستر فضای مجازی برای تبلیغات و بازاریابی هم بهره‌مند شده‌ایم، گفت: بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی باعث شده علاوه‌بر معرفی آثار فاخر صنایع‌دستی، بازار فروش صنعتگران سفال هم رونق گیرد و محصولات ساخته دست بانوان این دیار مشتریان خارجی را از کشورهایی مانند آلمان و چین به سمت خود جذب کند.
منفرد خاطرنشان کرد: این روستا پیش از ثبت جهانی به‌عنوان تنها موزه زنده سفال جهان و تنها روستای جهانی سفال شناخته می‌شد؛ اما ثبت جهانی علاوه بر دلگرمی مردم منطقه باعث رونق گردشگری، بازار فروش و معرفی این هنر با قدمت به جهانیان شد.
وی تصریح کرد: با این اقدام هر ساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی از این منطقه دیدن کرده و در این زمینه پذیرای میهمانان در خانه شخصی خود هستم.
این بانوی کارآفرین سراوانی با اشاره به حمایت‌های صورت‌گرفته توسط اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان پیرامون حضور در نمایشگاه‌های درون‌استانی و همچنین نمایشگاه‌های سایر استان‌ها مانند تهران و اصفهان، افزود: حضور صنعتگران در چنین نمایشگاه‌هایی علاوه بر معرفی آثار صنایع دستی منجر به رونق بازار فروش نیز می‌شود.
اشکال هندسی مندرج بر روی سفال مانند پارچ و لیوان، قندان، گلاب‌پاش، گلدان و کاسه از اعتقادات و باورهای مردم منطقه است که با نقوش سفال‌های پیش از تاریخ هم همخوانی دارد
راه‌اندازی سایت سه زبانه معرفی و فروش محصولات کلپورگان
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: در سال ۸۲ موزه سفال کلپورگان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و پس از ثبت سفالگری کلپورگان در فهرست آثار میراث ناملموس کشور در راستای حمایت از سفالگران و معرفی هویت تاریخی منطقه، در تیرماه سال ۹۶ از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان روستای جهانی سفال پیشنهاد شد.
علیرضا جلالزایی گفت: شورای جهانی صنایع دستی در سال ۹۶ کلپورگان را بواسطه سفال هفت هزار ساله‌اش به عنوان نخستین روستای صنایع دستی جهان، ثبت کرد.
وی افزود: با جهانی شدن سفال کلپورگان شاهد حضور گردشگران داخلی و خارجی به این روستا هستیم که این امر سبب رونق گردشگری و تحول در حوزه اقتصادی و اجتماعی این منطقه شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان بیان کرد: سفالگری در روستای کلپورگان ریشه در تاریخ و تمدن مردم این منطقه دارد.
وی گفت: در روستای کلپورگان و سراوان مکان‌هایی برای فروش سفال راه‌اندازی شده و علاوه‌بر این یک سایت به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی نیز تعبیه شده تا مردم از سراسر دنیا بتوانند محصولات کلپورگان را بازدید و خریداری کنند.
جلالزایی تاکید کرد: سعی کردیم با راه‌اندازی این سایت دست دلالان را از این صنعت کوتاه کنیم.